BULGARLARIN, TATARLARIN ve KIPÇAKLARIN TARİHİ (MÜSTEFÂDÜ’L - AHBÂR Fİ AHVÂL-İ KAZAN ve BULGAR)

Şehabeddin Mercanî, 1818 yılında Kazan şehrinde doğan ve ilmiye sınıfından bir ailede yetiştiği için iyi eğitim alan, Arapça, Farsça, Rusça bilen, bütün Türk lehçelerine vakıf olan değerli bir âlimdir. Rus entelajansı arasında yetişmesi, Türk kültürünü özümsemiş değerli bir düşünür olması sebebiyle, Türk-İslam dünyasında yaşanan geri kalmışlığın hangi sebeplere dayandığını tespit ederek, ortaya koyduğu çözümleri Yenilikçi-Ceditçi anlayışla, başarıyla uygulamıştır.

Bulgarların, Tatarların ve Kıpçakların tarihi adıyla yayımlanan kitabın Arapça adı Müstefâdü’l-Ahbâr fî Ahvâli Kazan ve Bulgar’dır. Hayatımın en değerli eseridir diyerek nitelendirdiği bu çalışma, Türkoloji, tarih, etnografya, arkeoloji, meskûkât, paleografya, sosyoloji, ilahiyat-teoloji, felsefe, eğitim ve diğer sosyal bilim mensupları için değerli bir eserdir. Otuzun üzerinde kitabı olan Mercanî’nin bazı eserleri, Osmanlı sultanları tarafından değerli bulunarak yayınlattırılmıştır.

Islahatçı bir din adamı olmasının yanı sıra modern ilimler üzerine de çalışan Mercanî, ilim dünyasında büyük bir âlim olarak kabul görmüş, önemli uluslararası toplantılara davet edilmiştir. Özellikle eğitim alanında ortaya koyduğu metotlar, meskûkât, epigrafi, kaligrafi, tarih, coğrafya, felsefe, ilahiyat ve sosyoloji alanında çığır açan yenilikler olarak kabul edilmiştir.

Değerli âlim, 1888-9 yılında vefat etmiştir, mezarı Kazan şehrindedir. Eserleri Rusça’nın dışında birçok Avrupa diline çevrilmiş ve ilim dünyasına değerlendirmeleri ile mühür vurmuştur. Ş. Mercanî, XX. asrın yetiştirmiş olduğu en büyük mütefekkirlerden biri olmasının yanı sıra Türk Dünyası’nda Ceditçilik hareketinin önde gelen simaları arasında bilinmektedir.

Elinizdeki çalışma, Bulgarların, Tatarların,  Kıpçakların yanı sıra diğer Türk halkları ve Slavları detaylı olarak incelemiştir. Dönemin kültür hayatını, gündelik yaşamı, eğitim tarihini, dinî hayatını, Ruslarla Türklerin Türkistan (Orta Asya) üzerindeki hâkimiyet mücadelelerini anlamak amacıyla, okunabilecek değerli eserlerden biridir.